Co warto wiedzieć o dyzartrii? Zaburzenia realizacji mowy w teorii i praktyce

Powodem zmienionej, niewyraźnej lub/i spowolnionej mowy po udarze mózgu może być dyzartria – czyli zaburzenie wynikające z uszkodzenia różnych struktur mózgu oraz dróg nerwowych sterujących mięśniami biorącymi udział w tworzeniu mowy.

Dyzartria – wprowadzenie

Dyzartria zakłóca działanie trzech układów, których wspólna praca jest niezbędna w procesie mówienia:

• oddechowego – odpowiedzialnego za prawidłowe pobieranie i wypuszczanie powietrza;
• fonacyjnego – umożliwiającego tworzenie głosu i jego modulację;
• artykulacyjnego – gdzie dzięki ruchom warg, języka i podniebienia miękkiego tworzone są prawidłowo brzmiące dźwięki mowy, czyli głoski.

W przebiegu dyzartrii mięśnie tych układów pracują nieprawidłowo: zmienia się ich siła, napięcie, tempo i precyzja ruchu, co wpływa na zmianę głosu i obniżenie wyrazistości mowy. Na przykład: z powodu nieprawidłowej pracy mięśni oddechowych, chory może nie nabierać wystarczająco dużo powietrza, by móc na jednym wydechu wypowiedzieć całe zdanie, przez co mowa ścisza się lub zanika pod koniec wypowiedzi. Natomiast niedowłady mięśni warg, języka czy podniebienia miękkiego przyczyniają się do nieprecyzyjnej artykulacji głosek, przez co mowa staje się mniej zrozumiała dla słuchacza.

Objawy dyzartrii

Dyzartria to zespół objawów, które w zależności od nasilenia mogą jedynie lekko utrudniać zrozumienie wypowiedzi chorego lub znacząco zmniejszać jego możliwości porozumiewania się słownego. Należy jednak podkreślić, że dyzartria, w przeciwieństwie do innego, częstego poudarowego zaburzenia komunikacji jakim jest afazja, to zaburzona czynność mówienia w jej aspekcie realizacyjnym. Oznacza to, że osoba z dyzartrią wie co powiedzieć, nie ma trudności ze znalezieniem odpowiedniego słowa, nie posiada też problemów z rozumieniem wypowiedzi, które są do niej kierowane.

Do objawów dyzartrii należą:

• głośne pobieranie powietrza i głośny oddech podczas mówienia;
• nieregularne wdechy i wydechy;
• częste dobieranie powietrza lub mówienie na wdechu;
• zmiany głosu: głos cichy lub nadmiernie głośny, zbyt wysoki, napięty, z chrypką, drżący, przerywany itp.;
• nieregularne zmiany głośności i wysokości głosu (tzw. mowa skandowana);
• nieprawidłowe tempo mowy: mowa przyspieszona lub spowolniona;
• przeciąganie głosek i sylab;
• nieregularne zmiany tempa mowy;
• mowa monotonna, o ujednoliconej intonacji, bez akcentu;
• nosowanie (wrażenie mówienia z „zatkanym” nosem);
• obniżony kącik ust, język leżący płasko na dnie jamy ustnej lub skierowany na bok;
• ograniczone, drżące, niepłynne ruchy żuchwy, warg, języka i podniebienia miękkiego.

Typy dyzartrii

Ze względu na objawy, które mogą u chorego dominować, wymienia się różne typy dyzartrii:

• dyzartrię spastyczną – gdzie wiodącym objawem jest wzmożone napięcie mięśniowe narządów mowy;
• dyzartrię wiotką – gdzie dochodzi do osłabienia siły i napięcia mięśni narządów mowy;
• dyzartrię hipokinetyczną – która charakteryzuje się sztywnością mięśni i zmienionym tempem mowy;
• dyzartrię hiperkinetyczną – gdzie występują ruchy mimowolne zakłócające wykonywanie precyzyjnych ruchów podczas oddychania, fonacji i artykulacji;
• dyzartrię ataktyczną – w której wiodącym zaburzeniem jest brak koordynacji między pracą mięśni układów: oddechowego, fonacyjnego, artykulacyjnego;
• dyzartrię mieszaną – gdzie współwystępują różne objawy.

Diagnozą i terapią dyzartrii zajmuje się logopeda lub neurologopeda. Na podstawie odpowiednio przeprowadzonego badania jest w stanie zaproponować indywidualnie dobrane ćwiczenia, których celem będzie poprawa zrozumiałości mowy.

Wskazówki

Jeśli ty lub ktoś z twoich bliskich ma dyzartrię, możesz skorzystać z poniższych wskazówek i ćwiczeń. Pamiętaj jednak, że nic nie zastąpi specjalistycznej diagnozy i prawidłowo skonstruowanego planu terapii – jeśli masz możliwość, a zaburzenia mowy znacznie utrudniają tobie lub twojemu bliskiemu codzienne funkcjonowanie, skonsultuj się z logopedą bądź neurologopedą.

Przed rozpoczęciem samodzielnych ćwiczeń:

• zadbaj o prawidłową pozycję ciała: zabezpiecz rękę z niedowładem, nie pochylaj się nadmiernie wprzód i nie wysuwaj głowy względem ramion;
• jeśli masz problemy z kontrolą posturalną ciała, głęboki połowiczy niedowład i/lub drżenia głowy – zapewnij sobie właściwe podparcie i spróbuj uzyskać symetrię ułożenia ciała za pomocą odpowiednich ortez i siedzisk lub koców oraz poduszek;
• możesz ćwiczyć w każdej pozycji: na leżąco, na siedząco lub na stojąco – wszystko zależy od stopnia sprawności oraz indywidualnego podejścia;
• ćwiczenia oddechowe warto wykonywać początkowo w pozycji leżącej, by stopniowo zmieniać i utrudniać zadania poprzez angażowanie kolejnych grup mięśni;
• lustro nie jest konieczne, ale może być pomocne: obserwacja ruchów w lustrze pomaga kontrolować zakres, dbać o symetrię i płynność ruchu, a także eliminować tzw. synkinezje, czyli dodatkowe, niepotrzebne ruchy;
• nie musisz wykonywać wszystkich ćwiczeń na raz – wybierz po kilka z każdej kategorii
• każde ćwiczenie powtórz kilka lub kilkanaście razy. Uwaga! Jeśli cierpisz na padaczkę poudarową, ogranicz ćwiczenia oddechowe do paru powtórzeń.
• staraj się, by każde zadanie było wykonywane precyzyjnie, nie spiesz się, dostosuj ilość ćwiczeń do swoich możliwości.

Ćwiczenia oddechowe

• Obejmij dolne żebra dłońmi (lub jedną ręką, jeśli druga jest niedowładna) i weź kilka swobodnych oddechów. Następnie zrób większy wydech i dociskając żebra zbliż do siebie dłonie. Rozluźnij brzuch. Weź wdech przez nos – nie unoś przy tym ramion i nie uwypuklaj nadmiernie brzucha. Spróbuj od środka powietrzem wdechowym oddalić od siebie dłonie.

• Połóż znów na dolnych żebrach dłonie z kciukiem skierowanym na zewnątrz (możesz też skorzystać z pomocy drugiej osoby). Weź głęboki wdech – jak podczas poprzedniego ćwiczenia, ale nie dociskając ich. Następnie wypuść powoli powietrze nie pozwalając żebrom opaść na początku wydechu (nie zmieniając ich pozycji). Następnie swobodnie wypuść resztę powietrza (bez pogłębiania wydechu).

Spróbuj wykorzystywać dwa powyższe ruchy podczas kolejnych ćwiczeń.

• jak najdłużej zrealizuj głoskę [s], czyli [sssssssssssssssssss]

• na przemian powtórz kilka razy głoski [s] i [sz]: [s-sz-s-sz-s-sz-s-sz]

• Lax vox – do tego ćwiczenia potrzebna jest rurka (śr. 1 cm, dł. 35 cm) i naczynie z wodą np. mała plastikowa butelka. Nalej do butelki wodę na ok. 5-6 cm wys. (zazwyczaj długość małego palca osoby dorosłej), zanurz rurkę w wodzie, tak, by nie była dociśnięta do dna. Weź wdech przez nos nie unosząc ramion/nie odchylając się i wdmuchuj powietrze jak najdłużej do wody. Powtórz 4 razy. Po krótkim odpoczynku powtórz ćwiczenie z tą zmianą, że zamiast zwykłego wydechu powiedz do rurki głoskę [uuuuu] (w wodzie pojawią się bąbelki powietrza, usłyszysz buczenie, policzki mogą rytmicznie drgać).

Ćwiczenia fonacyjne

• weź swobodny, głęboki wdech i spróbuj jak najdłużej fonować głoskę [a], czyli [aaaaaaaaaaaaaaaaaaa]

• przeczytaj/powtórz: ma – mo – me – mu – mi – my, wydłużając przy tym samogłoski

• przeczytaj/powtórz: i – hi – hi (zmieniając przy tym wysokość głosu)

Ćwiczenia artykulacyjne

• napełnij powietrzem obydwa policzki, zatrzymaj na 2 sekundy, wypuść

• kląskanie językiem: układ ust na przemian jak przy głoskach [a] – [u]

• przytrzymaj język na wałku dziąsłowym, otwórz usta, następnie przesuń po podniebieniu w kierunku gardła

• wypchnij naprzemiennie po kilka razy każdy z policzków językiem

• obliż językiem szeroko otwarte usta, najpierw kilka razy w jedną stronę, potem w drugą

• zaciśnij kilka razy wargi (jak przy głosce [m], tylko bez mówienia)

• naprzemiennie nakładaj górną wargę na dolną oraz dolną na górną (można użyć przy tym balsamu lub pomadki do ust)

• wysuń zwarte wargi do przodu w dzióbek, przesuwaj je lekko na boki (staraj się, by broda była nieruchoma)

• na przemian: wykonaj uśmiech z odsłonięciem zębów i uśmiech lekki z domkniętymi ustami

• rozluźnij dolną wargę, napnij lekko brodę, zrób smutną minę

• kilka razy z rzędu powtórz sylabę [pa] w szybkim tempie

• powiedz kilka razy (mocno) głoskę [k], następnie sylaby: KA, KO, KE, KU, KI, KY

• z dużą dokładnością wypowiedz samogłoski:
  A – O – E – U – I – Y
  A – U  (powtórz 10 razy)
  U – I (powtórz 10 razy)
  A – O – U (powtórz 10 razy) 
  O – A – I (powtórz 10 razy)

• przeczytaj przykładowe wyrazy i zdania:
  paw, pas, pan, pop, pot, por, pąk, perz, pech, pęk, puch, puk, pić, pik, pył, pyk

klan, klon, klosz, klej, klub, klucz, klif, klin

ktoś, brzdęk, zgrzyt, strych, piach, trzask, filtr, nikt, zięć, zręb, ciek, sztorm, druh, wiatr

plik kartek, park królewski, pęk kluczy, dach chaty, dwóch harcerzy, zuch Hubert

staw Waldka, ślub Bartka, las Zenka, kot Damiana, sen Natalii, klucz Czarka

Baba bada dwa baobaby? Nie, baba dba o oba baobaby.

Piotr trenuje kolarstwo? Tak, Piotr codziennie jeździ rowerem.

Nie trzaskaj drzwiami!

Włóż płaszcz w deszcz!

Panna Marta i pan na nartach.

Czarny dzięcioł z chęcią pień ciął.

Matka tka, tak jak tkaczka tka. A tkaczka tka, tak jak matka tka.

Na półce stoją butelki oetykietkowane i nieoetykietkowane.

• przeczytaj/powtórz krótki tekst np. wiersz lub artykuł z gazety
• policz na głos, nie dobierając powietrza, do jak największej liczby  (1, 2, 3, …), zakończ, gdy głos będzie tracił na jakości.

Podsumowanie

Pamiętaj, że tylko systematyczne ćwiczenia mogą dać efekty i poprawić sprawność mięśni. Postaraj się, by ćwiczyć przynajmniej 5 dni w tygodniu przez 20-30 min. dziennie. Rehabilitacja po udarze jest zazwyczaj procesem długotrwałym, jeśli zatem będzie potrzebne wsparcie, warto skontaktować się ze specjalistą w celu uzyskania porady.

Powodzenia!

Piśmiennictwo:

• Ciecierska-Zajdel B., Trening głosu – praktyczny kurs dobrego mówienia, Wyd. Samo Sedno, Warszawa, 2012
• Jauer-Niworowska O., Dyzartria nabyta. Diagnoza logopedyczna i terapia osób dorosłych, Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, Warszawa, 2009
• Jauer-Niworowska O., Terapia osób z dyzartrią w dwóch ujęciach (…), w: Metody terapii logopedycznej, red. Domagała A., Mirecka U., Wyd. UMCS, Lublin, 2018
• Nęcka E. i in., Psychologia poznawcza, Wyd. UMCS, Warszawa, 2007
• Pietrzyk I., Seniów J., Dyzartria w klinice osób dorosłych, Neurologia po Dyplomie 2013; 8 (5): 44-49
• Przeździęk M., Usprawnianie mowy w SM. Zestaw ćwiczeń logopedycznych dla osób chorych na stwardnienie rozsiane, Wyd: Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego, Oddział Warszawski, 2011
• Rampello L., Patti F., Zappia M., When the word doesn’t come out: A synthetic overview of dysarthria, Journal of the Neurological Sciences, 2016; 354-360, 369
• Sitek E., Kluj-Kozłowska K., Dyzartria i apraksja mowy w chorobach neurozwyrodnieniowych – przegląd zagadnień, [w]: Gerontologopedia, red. Tłokiński W., Milewski S., Kaczorowska-Bray K., Wyd. Harmonia Universalis, 2018

ALL-PL-000319